Հայոց Մեծ Եղեռնը չի սկսվել ու վերջացել 1915 թվականին։ Թուրքական քաղաքական ազդեցության տակ գտնվող մահմեդական ավազակապետությունների մասնակցությամբ իրար հաջորդած սուլթանական, երիտթուրքական, քեմալական վարչակազմերը տարբեր ձևերով, միջոցներով՝ ցեղասպանական գործունեություն են ծավալել։
Սկսած 1860–ական թվականներից մինչև 1923 թվական թուրքական պետությունը պլանավորեց և իրագործեց Մեծ Հայքի, Հայկական բարձրավանդակի և հարակից տարածքներում շուրջ 2.000.000 հայորդիների ապանդ, մնացած հայ բնակչության բռնի թուրքացում և բազում հազարամյակների պատմական, հոգևոր և նյութական արժեքների ոչնչացում։
Իսկ այժմյա Թուրքիան, որ իրեն քեմալական պետթյան իրավահաջորդն է հռչակում, Հայոց Մեծ Եղեռնի ժխտման ու պատմության նենգափոխման, հայկական հուշարձանների թրքացման փորձերով, Ադրբեջանի հակահայկական դիրքերի պաշտպանությամբ ՝ շարունակում է նիրհած (պասիվ) ցեղասպանություն գործել։
Ամեն տարի, ավանդության համաձայն, ապրիլի 24–ին ՝ Հայոց Մեծ Եղեռնի զոհերի հիշատակին նվիրված Ծիծեռնակաբերդ հուշահամալիր է այցելում ամեն մի հայ։ Աշխարհի տարբեր ձեգերում գտնվող մեր հայրենակիցները http://www.memcosoft.com/genocidemuseum/ կայաում կարող են թվային (վիրտուալ) շրջայց կատարել Ծիծեռնակաբերդ համալիր և Ցեղասպանության Թանգարան (http://www.genocide-museum.am/) ։
Վերջապես օրենսդրորեն ընդունվեց երկքաղաքացիությունը։ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 2007 թվականի սեպտեմբերի 20-ի թիվ 1110-Ն որոշմամբ կարգավորվում է «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱՑՈՒ ԿՈՂՄԻՑ ԱՅԼ ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱՑԻՈՒԹՅՈՒՆ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒ ԿԱՄ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԼԻԱԶՈՐ ՄԱՐՄՆԻՆ ՀԱՅՏՆԵԼՈՒ ԿԱՐԳԸ ՍԱՀՄԱՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ» հարցը։ Այս որոշումից բխում է,թե ՀՀ բոլոր այն քաղաքացիները,որ երկրորդ այլ երկրի քաղաքացիություն ունեն, պետք է մինչև 2008 թվականի ապրիլի 20-ը ՀՀ լիազոր մարմիններին հայտարարագրեն իրենց այլ երկրի քաղաքացիությունը։ Մանրամասնորեն նայեք որոշումը՝
Արտերկում գտնվող ՀՀ քաղաքացիները պետք թ դիմեն իրենց բնակության երկրների ՀՀ դեսպանատան հյուպատոսական ծառայությանը։ Օրինակ ՝ Ֆրանսիայում ՀՀ դեսպանատան հյուպատոսական ծառայություն Adresse ։ 9, rue Viete 75017 Paris Tél :Service consulaire : 01.42.12.98.02 Fax : 01.42.12.98.03
«Ազատություն» ռադիոկայանի «Մոլորակ» ծրագրի ապրիլի 11–ի եթերում հեռարձակվեց Ռուսասատանում այս տարվա հունվար–ապրիլ ամիսներին օտարատեցության դեպքերի մասին զեկուցումը՝
Այսօր նաև մեկ ցավալի տարեդարձ է։ 1992 թվականի ապրիլի 10-ին Արցախի Մարաղա գյուղի հայ բնակչության դեմ թուրք–ադրբեջանցիների ավազակախմբերը հրեշավոր սպանդ կազմակերպեցին։ Սա թուրքի վայրագության,հայ ազգի բնաջնջման հերթական ապացույցն էր։ 1860-ական թվականներից սկսած մինչև օրս թուրքի ցեղասպանական դեմքը չի փոխվել։ Ականատեսների վկայությունները՝
Ապրիլի ութին Մարսելում տեղի ունեցավ Արմեն Այվազյանի* ասուլիսը ՝ նվիրված Հայաստանի անվտանգության հիմունքներին։ Լսե՛ք այս ասուլիսի ձայնագրությունը՝ Ապա ասուլիսին հետևած հարց ու պատասխանը՝
*Դոկտ. Արմեն Այվազյանն ,Արարատե ռազմավարագիտական կենտրոնի տնօրենն է։ Նա նաև Մաշտոցյան Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող է և Հայաստանի Ամերիկյան համալսարանի քաղաքագիտության դասախոս։ Պատմագիտության թեկնածու է 1992 թ-ից, քաղաքագիտության դոկտոր` 2004 թ-ից.։
1992-1994 թթ. աշխատել է որպես ՀՀ նախագահի օգնական, ՀՀ արտգործնախարարի խորհրդական, Եվրոպայի Անվտանգության և Համագործակցության Խորհրդակցությունում ՀՀ Պատվիրակության գործող ղեկավար (Վիեննա)։ Մասնակցել է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի բանակցություններին։1994-ից զբաղվում է գիտական և հասարակական գործունեությամբ։ Շահելով Կարնեգի/IREX-ի ու Ֆուլբրայթի անվան ամերիկյան և Ալեքսանդր Օնասիսի անվան հունական կրթաթոշակները՝ ռազմավարական հարցերի գծով շուրջ երկու տարի ուսումնասիրություններ է կատարել ԱՄՆ-ի Սիրակուզի և Ստանֆորդի համալսարաններում, Հունաստանի գիտահետազոտական կենտրոններում։ Դոկտ. Այվազյանը բազմաթիվ դասախոսություններով հանդես է եկել արտասահմանյան համալսարաններում, միջազգային գիտաժողովներում և Սփյուռքի համայնքային կենտրոններում։
Նա աշխատել է նաև Հայաստանի Ամերիկյան Համալսարանի Քաղաքական հետազոտությունների կենտրոնում՝ որպես ավագ գիտնական, Երևանի պետական համալսարանում՝ որպես պատմության հրավիրյալ դասախոս և Հայաստանի Հանրապետության Կառավարման ակադեմիայում որպես քաղաքագիտության պրոֆեսոր։ 2004-2005 թթ. եղել է Եվրոպական հանձնաժողովի հովանավորությամբ գործող «Քարոզարշավ Հայաստանում կոռուպցիան խրախուսող իրավական և սոցիալական պայմանների դեմ» ծրագրի ղեկավար։
Ժ. Սեֆիլյանի զրույցը պատգամավորական խմբի հետ 20.02.2007-ին
- Ներկայացրեք Ձեր կենսագրական տվյալները: տպելուղարկել ընկերոջը - Ծնվել եմ 1967 թ., Բեյրութում: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի տարիներին պատանեկան հասակից մասնակցել եմ Բեյրութի հայկական թաղամասերի պաշտպանությանը: 1990-ի հուլիսին եկել եմ Հայաստան եւ որպես զինվորական մարզիչ մասնակցել եմ ինքնապաշտպանական խմբերի կազմավորմանը: Առաջին օրերից մինչեւ հրադադարը մասնակցել եմ Արցախյան պատերազմին: Այդ ընթացքում հրամանատարն եմ եղել Դաշնակցության վաշտի, իսկ հետո՝ դրա հիման վրա ձեւավորված ԼՂՀ ՊԲ Շուշիի առանձնակի գումարտակի: Պատերազմի ընթացքում՝ 1993 թ., ամուսնացել եմ: Անդրանիկ զավակիս ծննդյան առիթով 1994թ. նոյեմբերին մեկնել եմ Բեյրութ, որին հաջորդեց Դաշնակցության արգելումը, եւ ես վերադարձա միայն 1997 թ. հոկտեմբերին: ԼՂՀ ՊԲ-ում ծառայությունս շարունակեցի որպես 10-րդ լեռնահրաձգային դիվիզիայի փոխհրամանատար, ապա` 6-րդ պաշտպանական շրջանի հրամանատար: 1998 թ. վերադարձել եմ Երեւան եւ զբաղվել հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ: 2001 թ.-ից առ այսօր հանդիսանում եմ «Ազատագրված տարածքների պաշտպանություն» հասարակական նախաձեռնության համակարգողը: 2006 թ.-ից «Արաքս-Կուր» վերաբնակեցման եւ զարգացման հիմնադրամի հոգաբարձուների խորհրդի նախագահն եմ: Նախաձեռնողն եմ նաեւ «Հայ կամավորականների համախմբման», որի անդրանիկ հավաքը տեղի ունեցավ այս տարվա դեկտեմբերի 2-ին: Պահեստի փոխգնդապետ եմ, պարգեւատրվել եմ առաջին աստիճանի «Մարտական խաչ» շքանշանով եւ այլ պարգեւներով: 2006 թ. հունիսին Երեւանում ծնվել է երկրորդ զավակս: - Ի՞նչ հիմնավորմամբ է Ձեզ մերժվել ՀՀ քաղաքացիության տրամադրումը: Ներկայումս ի՞նչ կարգավիճակով եք գտնվում Հայաստանի Հանրապետությունում: - Քաղաքացիություն ստանալու համար առաջին անգամ դիմել եմ 2003-ին, սակայն դիմումս մնացել է անպատասխան: Օրենքի համաձայն՝ մեկ տարի հետո նորից եմ դիմել: Այս անգամ ստացվել է մերժողական պատասխան՝ առանց որեւէ բացատրության: Հայտնի է միայն, որ նախագահականին կից հանձնաժողովը հաշվի է առել ԱԱԾ-ից ստացված բացասական եզրակացությունը: Երեւան տեղափոխվելուց հետո, նախքան քաղաքացիության համար դիմելը, փորձեցի ստանալ մշտական կեցության փաստաթուղթ, որը նույնպես մերժել են՝ առանց հիմնավորման: Ներկայումս ՀՀ-ում գտնվելու որեւէ իրավական կարգավիճակ չունեմ: - Ըստ պաշտոնական տեղեկատվության՝ Դուք մեղադրվում եք Հայաստանի Հանրապետության պետական իշխանությունը բռնությամբ զավթելուն ուղղված կոչեր անելու համար: Ի՞նչ կարող եք ասել այս կապակցությամբ: - Անհեթեթ մեղադրանք է եւ քաղաքական պատվերով սարքված գործ: Իշխանափոխության անհրաժեշտության մասին ասել եմ միշտ: Բռնությամբ կամ զենքով դա անելը չեմ պատկերացնում: Նախ՝ որովհետեւ դրա կարիքը չկա: Ժողովուրդը այնքան է ատում այդ մի քանի անձերին, որ բավարար է մի քիչ կազմակերպել նրան, եւ այս վարչախումբը կհեռանա: Մյուս կողմից՝ զենքը ներքին պայքարում արդյունավետ միջոց չէ: Ոչ ոք չի կարող ծառայություններից թաքուն այնքան սպառազինություն կուտակել, որ կարողանա առճակատվել պետական կառույցի հետ: Ես զենքից վախեցող չեմ, սակայն ի՞նչ իմաստ ունի կազմակերպական կառույցը օրենքի կողմից հալածվելու ռիսկի ենթարկելը: Ինչ վերաբերում է ելույթիս, ապա ասեմ, որ ուրիշների պես ես էլ ունեմ արտահայտվելու ազատություն եւ պարտքս եմ համարում բարձրաձայն հայտարարելու իմ քաղաքական դիրքորոշումների մասին: Եթե իշխանափոխության կոչը հանցանք է, ապա այդ մեղադրանքով կարելի է դատել Հայաստանի բնակչության առնվազն կեսին: - Քրեական գործում հիշատակվում է չգրանցված «Հայ կամավորականների համախմբում» կազմակերպությունը: Ի՞նչ կազմակերպություն է այն: Որո՞նք են նրա նպատակները: Ի՞նչ կարգավիճակ ունեք կազմակերպությունում: - Ի՞նչ է նշանակում չգրանցված: Ո՞ր օրենքն է պահանջում, որ ամեն մի հասարակական շարժում դեռ չստեղծված գրանցվի: Կամ, ընդհանրապես, ո՞վ ասաց, որ գրանցվելը պարտադիր է: «Ազատագրված տարածքների պաշտպանություն» հասարակական նախաձեռնությունը նույնպես չենք գրանցել, որովհետեւ դրա կարիքը չենք զգացել, բայց շատ լավ էլ գործել ենք, նույնիսկ խորհրդարանական լսումների ենք մասնակցել եւ մեր զեկույցը տպագրվել է ԱԺ հրատարակած ժողովածուում: Ինչ վերաբերում է «Համախմբմանը»: Ես այն նախաձեռնել եմ մի խումբ համակիր անձանց հետ միասին, որովհետեւ զգացել եմ, որ չնայած բազմաթիվ կուսակցությունների եւ կազմակերպությունների առկայությանը՝ մեր հայրենիքում գոյություն չունի լավ կազմակերպված հայկական մի կառույց, որը կկարողանար տիրություն անել երկրին եւ ժողովրդին: - «Հայ կամավորականների համախմբման» դեկտեմբերյան հավաքում հնչած ելույթները հրապարակվել են մամուլում: Ի՞նչ եք նկատի ունեցել, երբ ասել եք. «Համաձայն եմ, միջոցների միջեւ խտրականություն չդնենք... Ընդդիմությունը խաղաղ ցույցերով արդյունքի չի հասնի... Եթե անհրաժեշտ լինի, ապա կստիպենք ընդդիմությանը կազմակերպվել»: - «Համաձայն եմ, միջոցների միջեւ խտրականություն չդնենք»: Դա անդրադարձ էր հավաքի ժամանակ հնչած 2-3 ելույթների, որոնցում, իմ կարծիքով, հուսահատության երանգ կար ընդդիմության պայքարի ավանդական միջոցներից: Եվ դա բնական է, որովհետեւ տարիներ շարունակ ժողովրդի կամքը արհամարհվել է: Ընդդիմությունը մի քանի անգամ փաստացի հաղթանակներ է տարել, սակայն չի կարողացել ամրագրել դրանք: Կարող ենք ասել նաեւ, որ նրան դա թույլ չեն տվել: Սակայն ժողովուրդն իր հույսը կապում է ոչ թե իշխող վարչախմբի ողորմածության, այլ ընդդիմության առաջնորդների վճռականության հետ: Ու տեսնելով, որ ընդդիմության բողոքի խաղաղ ցույցերը արդյունք չեն տալիս, մարդիկ սկսում են ավելի ծայրահեղ միջոցների մասին մտածել: Սակայն, իմ համոզմունքով, պատճառը ընդդիմության եւ ժողովրդի անբավարար կազմակերպվածությունն է, այլ ոչ թե պայքարի միջոցները: Բավարար կազմակերպվածության դեպքում ծայրահեղ քայլերի դիմելու որեւէ անհրաժեշտություն չի լինի, որովհետեւ երբ ժողովուրդը կազմակերպված է, երբ բոլոր տեղամասերում կարողանում է բռնել կեղծարարի ձեռքը, իսկ հետո էլ` իր վրա մահակ բարձրացնող ձեռքը, պետությունը չի համարձակվի ավելի ուժային միջոցների դիմել: Դրա համար ընդդիմությունը պետք է միասնական լինի: Ցավոք, դա դժվար է ստացվում: Մենք ուզում ենք ձեւավորել այնպիսի ազգային ուժ, որը, լինելով հզոր, բայց ոչ հավակնոտ, կկարողանա որոշիչ ազդեցություն ունենալ ժողովրդի աջակցությունը վայելող ուժերի վրա եւ զսպել առանձին առաջնորդների ոչ կառուցողական վարքագիծը: «Ընդդիմությանը ստիպելը» այդ իմաստով է: - Ճի՞շտ է, արդյոք, որ մարտական ատրճանակ եք ունեցել: - «Մակարով» տեսակի ատրճանակը պարգեւ է, որ ստացել եմ բանակի հրամանատարությունից: Որպես սպա՝ ես 1990 թ.-ից մշտապես ատրճանակ եմ կրել: Համենայն դեպս, ուրիշների պես առաստաղներին չեմ կրակել եւ մականունս էլ «Կրակեմ Ժիրո» չի եղել: Ոչ էլ ցուցադրել եմ, որ զենք եմ կրում: - Նախապես զգուշացվե՞լ եք, արդյոք, հնարավոր ձերբակալության մասին, ու՞մ կողմից եւ ի՞նչ հիմնավորմամբ կամ խորհուրդով: - Զգուշացվել էի, եւ ոչ միայն վերջին օրը, մի քանի ժամ առաջ, այլ նաեւ դեկտեմբերի 4-ին: Իմ ծանոթներից մեկը հատուկ հանդիպեց հետս (անունը չեմ ուզում տալ) եւ ասաց, որ ԱԱԾ-ն ուզում է ինձ ձերբակալել, որովհետեւ «շատ ակտիվ եք»: Ձերբակալության օրը տեղեկացվել եմ Վանոյի (Վահան Արոյանի) կողմից, ձերբակալությունից մի քանի ժամ առաջ` երկու հեռախոսազանգով: Հիմնավորումը եղել է` «ուզում են արտաքսել»: Երկու անձերն էլ ԱԱԾ-ում շատ ծանոթներ ունեն: - Ի՞նչ հանգամանքներում եք ծանոթացել Վահան Արոյանի հետ, նրա հետ ի՞նչ կապ եք ունեցել վերջին շրջանում: - Շուշիի գործողության ժամանակ եղել ենք նույն զորամիավորի կազմում: Պատերազմից հետո շփվել ենք որպես մարտական ընկերներ: Ունենք մի քանի ընդհանուր բարեկամներ: - Տեղյակ եղե՞լ եք նրա մոտ պահվող զենքերի մասին: - Տեղյակ չեմ եղել: Բայց Վանոն իմ մարտական ընկերն է, եւ ես վստահ եմ, որ նա երբեք այդ զենքերը ի չարս չի գործադրել: - Ի՞նչ գիտեք ԱԱԾ, ՆԳՆ եւ այլ ուժային կառույցների հետ Վահան Արոյանի ունեցած կապերի մասին: - Ենթադրում եմ, որ Վանոն սերտ հարաբերություններ ուներ ԱԱԾ-ից շատերի հետ: Ապրելով սահմանին մոտ՝ նա ազատ մուտք ու ելք ուներ ուղեկալներ: Դրանց պետերը պարբերաբար դիմել են իր օգնությանը: Գիտեմ, եւ նույնիսկ հեռուստատեսությամբ է ցուցադրվել, որ այնտեղ Վանոն մասնակցել է ինչ-որ իրավապահ օպերացիաների: Ոստիկանությունում էլ շատ ծանոթներ ուներ: - Ինքներդ նախապես շփումներ ունեցե՞լ եք ԱԱԾ պաշտոնյաների հետ եւ ի՞նչ բովանդակությամբ: - Վերջին 5-6 տարիների ընթացքում ինձ պարբերաբար հրավիրել են զրույցի: Բոլոր դեպքերում պատճառը իմ հասարակական ակտիվությունը, ընդդիմադիրների հետ ունեցած շփումներն ու ընդհանուր ընդդիմադիր կեցվածքն է եղել: Վերջին անգամ հրավիրել են 2006 թ. մարտի վերջին: Ամենախիստ խոսակցությունն էր, սպառնացին, որ եթե չդադարեցնեմ անօրինական գործունեությունս, ապա կվտարեն: Հայտարարված պատճառը æավախքի հարցում իմ ավելի արմատական դիրքորոշումն էր, բայց իրականում ավելի շատ անդրադարձան հայտնի զույգի դեմ իմ ելույթներին: Պատասխանեցի, որ իմ գործողությունների մեջ անօրինական ոչինչ չկա, որ զբաղվել եւ զբաղվելու եմ ազգային գործունեությամբ: Բոլոր հանդիպումներին իրենցից ներկա էին առնվազն երկու հոգի: Տարան նաեւ «Կրակեմ Հրաչի» մոտ, որը չնայած ինձ ծանոթ էր, սակայն որոշ դիստանցիա էր պահում: Նա նույնպես հարձակվեց ընդդիմության վրա, ասաց. «Ի՞նչ գործ ունես ընդդիմության հետ, դրանք ո՞վ են, չես էլ պատկերացնում, թե ինչ ուժ ունենք, դրանց ճզմելու ենք» եւ ձեռքի շարժումով ցույց տվեց, թե ինչպես են ոչնչացնելու ընդդիմությանը: Բոլոր հանդիպումների ժամանակ հստակ հայտարարել եմ, որ գործունեությունս շարունակելու եմ, եւ ոչ ոք ինձ արգելելու իրավունք չունի: - Որո՞նք են, Ձեր կարծիքով, Ձեր դեմ քրեական գործ հարուցելու իրական շարժառիթները: - Հայտնի զույգը մեկից ավելի պատճառներ ունի ինձ չեզոքացնելու համար: Տարիների աշխատանքի ընթացքում Հայաստանում հաջողվել է ձեւավորել մի մթնոլորտ, երբ ազատագրված տարածքների հանձնումը բավական դժվարացել է: Այնպես է ստացվել, որ այդ տարածքների հանձնմանը խոչընդոտող ուժը հանրային գիտակցության մեջ նույնացվում է անվանս հետ: Ուստի որոշ մարդկանց կարող է թվալ, որ ինձ ձերբակալելով՝ հնարավոր է ազգադավ այդ քայլին ընդդիմացողների կամքը կոտրել: Չեմ կարծում, թե ընտրական օրերին որեւէ մեկը կհամարձակվի տարածք հանձնել: Սակայն հետո, եթե իշխանություններին հաջողվի կեղծիքներով վերարտադրվել, եւ միջազգային հանրության քննադատության ներքո նրանք ստիպված լինեն զիջումների գնալ Ղարաբաղի հարցում, այդժամ վարչախումբը կարող է ռիսկի գնալ եւ ինչ-որ բանի դիմաց փորձի տարածքները հանձնել: Մեկ այլ դավաճանություն արդեն տեղի է ունենում æավախքում: Տարածաշրջանային հաղորդակցային ծրագրերի անվան տակ Վրաստանը, փաստորեն, թուրքերին եւ Թուրքիային է հանձնում æավախքը: Օսկանյանները խեղճուկրակ ձեւով դեմ են արտահայտվում միայն Կարս-Ախալքալաքին, սակայն ի վերջո համակերպվում են նաեւ այդ փաստի հետ: Իսկ ԱԱԾ-ն, Վրաստանի իշխանությունների խնդրանքով եւ առանց միջոցների միջեւ խտրականություն դնելու, օգնում է չեզոքացնել ջավախքյան այն ուժը, որը Կարս-Ախալքալաքը եւ մյուս պանթուրքական ծրագրերը խափանելու իրական հնարավորություն ուներ: Մենք, բնականաբար, չէինք կարող չհամագործակցել ջավախքյան ազգային ուժերի հետ, եւ ոմանք կարող են մտածել, թե ինձ ձերբակալելով՝ ջավախքցի մեր ընկերներին կտրում են թիկունքից: Սակայն ո՛չ Արցախի, եւ ո՛չ էլ æավախքի խնդիրները իմ ձերբակալության ուղղակի պատճառները չեն: Առաջնահերթ պատճառը ընտրություններն են: Մենք շատ լավ գիտակցում ենք, որ թե՛ Արցախի, եւ թե՛ æավախքի հարցում այս ընտրություններից հետո ստեղծված իրավիճակը շատ կարեւոր է: Բացի այդ, հրատապ է դարձել ներքին բարոյական մթնոլորտը բարեփոխելու խնդիրը: Ուստի որոշել էինք, որոշ չափով նաեւ նախապատրաստվել էինք եւ հայտարարեցինք, որ բռնելու ենք կեղծարար ձեռքը եւ թույլ չենք տալու, որ ձեռք բարձրացնեն ժողովրդի վրա: Դրա համար անհրաժեշտ էր կազմակերպվել, եւ մենք աշխատում էինք այդ ուղղությամբ: Մենք ակնկալիքներ չունեինք այդ ընտրություններից, այլ համախմբվում էինք՝ ծառայելու համար: Սա էր հիմնականը եւ այն նոր երեւույթը, որ սարսափեցրեց իշխանություններին: Բացի այդ, մենք ինտենսիվ շփումներ եւ որոշակի ազդեցություն ունեինք որպես ընդդիմադիր հանդես եկող քաղաքական ուժերի վրա: Որոշների հետ մեր կապերը բավականին սերտ էին, եւ վերարտադրվել փորձող իշխանությունները դրանում նույնպես կարող էին վտանգ տեսնել: - Եթե առկա է քաղաքական պատվեր, ապա, Ձեր կարծիքով, ովքե՞ր են շահագրգիռ անձերն ու պատվիրատուները: - Քաղաքական պատվեր միանշանակ առկա է: Հայտնի զույգը դրա պատասխանատվությունը հավասարապես է կիսում:
Ժ. Սեֆիլյանի եւ Վ. Մալխասյանի ձերբակալության արձագանքները տպելուղարկել ընկերոջը Հայտարարություն (11.12.2006) «Ս/թ դեկտեմբերի 9-ի լույս 10-ի գիշերը ՀՀ ԱԱԾ մոտ 15 դիմակավոր եւ զինված աշխատակիցներ, կոպտորեն խախտելով ՀՀ Քրդատօրի 11-րդ եւ 12-րդ հոդվածները, հանրության աչքի առաջ, հասարակական վայրում, իր կնոջ ներկայությամբ ձերբակալել են արցախյան ազատամարտի նվիրյալ, «Մարտական խաչ» առաջին աստիճանի շքանշանի ասպետ, Շուշիի առանձնակի գումարտակի նախկին հրամանատար, «Ազատագրված տարածքների պաշտպանություն» հասարակական նախաձեռնության ղեկավար, կազմավորվող «Հայ կամավորականների համախմբում» նախաձեռնության համակարգող, պահեստի փոխգնդապետ Ժիրայր Սեֆիլյանին: Նույն օրը իր սեփական տանը, ընտանիքի անդամների աչքի առաջ, հաշվի չառնելով ընտանիքի մոր ծանր հիվանդ վիճակը` ձերբակալել են նաեւ «Հայրենիք եւ պատիվ» կուսակցության քաղխորհրդի անդամ Վարդան Մալխասյանին: Նույն ժամանակահատվածում ՀՀ տարբեր բնակավայրերում բերման են ենթարկվել մոտ քառասուն ՀՀ քաղաքացիներ, խուզարկվել են նրանց բնակարանները, եւ մինչեւ այս պահը անհայտ է բերման ենթարկվածներից շատերի ճակատագիրը: Մենք խստագույնս դատապարտում ենք 20-րդ դարի 37 թվականը հիշեցնող նողկալի գործելաոճի ցանկացած դրսեւորում եւ պաշտոնապես հայտարարում ենք, որ բոլոր քաղաքակիրթ ռեսուրսները վաղուց արդեն սպառած ապիկար իշխանությունները չեն կարողանա իրենց համար ձեռնտու վախի մթնոլորտ արմատավորել, այլ ընդհակառակը` կարժանանան հասարակության արդար դատաստանին: Մենք պահանջում ենք անհապաղ ազատ արձակել Ժիրայր Սեֆիլյանին, Վարդան Մալխասյանին եւ նրանց զինակիցներին: Պահանջում ենք նաեւ ՀՀ քաղաքացիություն շնորհել իր գիտակցական ողջ կյանքը հայրենիքին անմնացորդ նվիրաբերած զավակին` Ժիրայր Սեֆիլյանին` բացառելով նրա արտաքսումը Հայաստանից» : «Նոր ժամանակներ», «Հայրենիք եւ պատիվ», «Հանրապետություն», «Ժողովրդավարական ուղի», «Ժողովրդավարական հայրենիք», Հայաստանի ժողովրդական, Հայաստանի դեմոկրատական, «Ազգային ինքնորոշում միավորում», «Սահմանադրական իրավունք միություն», Հայաստանի ազատական-առաջադիմական, «Օրինաց երկիր», Հայաստանի սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան, «Ազգային ժողովրդավարների միություն», «Նժդեհյան ցեղակրոն» կուսակցություններ, «Մտավորականների ֆորումի» ավագանի «Ժառանգություն» կուսակցության հայտարարությունը (11.12.2006) «ՀՀ իշխանական բուրգը ամենաթողության եւ իրավական կամայականության հերթական անակնկալը մատուցեց հանրությանը: Հիմնազուրկ, մտացածին պատճառաբանությամբ ձերբակալվել են «Ազատագրված տարածքների պաշտպանություն» հասարակական նախաձեռնության համակարգող, արցախյան ազատամարտի նվիրյալ Ժիրայր Սեֆիլյանն ու նրա մի քանի զինակիցներ: Դա թերեւս գործող վարչակարգի պատկերացրած ժողովրդավարության ցայտուն վկայություններից մեկն է: «Ժառանգություն» կուսակցությունը խորապես մտահոգված է եւ վճռականորեն դատապարտում է օրենքի անունից կատարվող ապօրինությունը, ինչը մոտեցող խորհրդարանական ընտրությունների առնչությամբ իր շրջանականերն ընդլայնելու միտումներ է դրսեւորում՝ վերահաստատելով խուճապի մեջ հայտնված իշխանակարգի հոգեվարքը»: «Մտավորականների ֆորումի» ավագանու հայտարարությունը (21.12.2006) ««ՀՀ սահմանադրական կարգը բռնությամբ փոփոխելուն ուղղված հրապարակային կոչերը» շինծու մեղադրանքով ս.թ. դեկտեմբերի 9-ի գիշերը ԱԱԾ աշխատակիցները իրավիճակից չբխող բիրտ մեթոդների կիրառմամբ ձերբակալել են արցախյան հերոսամարտի ակտիվ մասնակիցներ, «Ազատագրված տարածքների պաշտպանություն» հասարակական նախաձեռնության համակարգող, հայրենիքի կանչով արցախյան ազատագրական պայքարին անդամագրված սփյուռքահայ Ժիրայր Սեֆիլյանին, «Հայրենիք ու պատիվ» կուսակցության քաղաքական խորհրդի անդամ, կուսակցության Արագածոտնի կառույցի ղեկավար Վարդան Մալխասյանին եւ մի քանի տասնյակ ակտիվիստների: Ակնհայտ են զուգահեռները 2003 թ. ընտրություններին նախորդած եւ ներկայիս հանցավոր գործողությունների միջեւ: Այս ձերբակալությունները մեկ անգամ եւս հաստատում են հանրապետությունում ձեւավորված իշխանական ամենաթողության ու անպատժելիության, զազրելի անարդարությունների, հրահանգված դատավարությունների առկայությունը, արհամարհանքը հասարակական կարծիքի, մտավորականության ու մյուս կարող ուժերի տեսակետների նկատմամբ, ինչը, դժբախտաբար, դրսեւորվում է ամեն պատեհ եւ անպատեհ առիթով: Նմանատիպ երեւույթները հասարակական գիտակցության մեջ էլ ավելի են խորացնում անհանգստությունը երկրի ներկայի եւ ապագայի հանդեպ: Իշխանական բուրգի կողմից արմատավորվում է վախի ու ավտորիտարիզմի մթնոլորտ, որն ակնհայտորեն միտված է առաջիկա ընտրություններում իշխանությունների վերարտադրվելուն, ժողովրդին եւ ազատամարտիկներին լռեցնելու ճանապարհով Արցախի հիմնախնդրում զիջումների գնալուն: Ավագանու մի քանի անդամներ, ներկա գտնվելով դեկտեմբերի 2-ի հայտնի հավաքին, փաստում են, որ նշված հավաքի մասնակիցների հիմնական նպատակը հանրապետության հոգսերով, նրա ապագայով մտահոգ ուժերի համախմբումն է՝ սահմանադրական ճանապարհով երկրում արդարություն հաստատելու, վախի, անպատժելիության ու ամենաթողության մթնոլորտն արմատախիլ անելու համար: Նպատակ, որը պետք է առաջնայինը լիներ իշխանությունների գործողություններում: Մենք զայրույթով դատապարտում ենք արցախյան աննկուն ազատամարտիկների նկատմամբ իշխանավորների կամակատար դատարանի կողմից կայացված դատական որոշումը եւ խիստ մտահոգ ենք, որ նմանատիպ քաղաքական քայլերը կարող են խաթարել Հայրենիք-Սփյուռք դժվարությամբ ձեւավորվող հարաբերությունները: Պահանջում ենք բանտից անհապաղ ազատել ապօրինաբար ձերբակալված ազատամարտիկներին: Հայրենիքի նվիրյալ ազատամարտիկներին ամանորյա տոներին կալանքի տակ պահելը մեծագույն անբարոյականություն է»: Ռաֆայել Ղազարյան, Երվանդ Մանարյան, Խորեն Պալյան, Լենսեր Աղալովյան, Ռոբերտ Կարայան, Օհան Դուրյան, Դավիթ Սեդրակյան, Հրաչյա Մաթեւոսյան, Արման Մանարյան «Հայ կամավորականների համախմբման» հայտարարությունը (21.12.2006) «Տարածված պաշտոնական հաղորդագրությամբ եւ ցուցադրական նախաքննությամբ փորձ է արվում տպավորություն ստեղծելու, թե չեկիստների աչալրջության հետեւանքով հայտնաբերվել եւ վնասազերծվել է հեղաշրջում նախապատրաստող կառույց, որն իբր գլխավորում է Ժ. Սեֆիլյանը, եւ որին մասնակցում է Վ. Մալխասյանը: Իրականում խուզարկությունների ընթացքում ոչ միայն զենք չի հայտնաբերվել, այլեւ դրանք իրականացվել են շատ փնթի, ինչը վկայում է` խուզարկողները նախապես գիտեին, որ կամավորականները բոլորովին չեն զինվում» : Կամավորականների միակ «զենքը» հայտարարությունում անվանված է նրանց վճռականությունը, նվիրվածությունը գործին եւ կազմակերպվածությունը, որն առգրավել անհնար է: «Հայ կամավորականների համախմբումը» այն վայր չի դնելու, քանի դեռ «Հայաստանում չի հաստատվել օրինական ձեւավորված իշխանություն, որը վերջ կդնի ապօրինի վարչախմբի կողմից իրականացվող հայրենավաճառությանը: Մեր առաջնորդ Ժ. Սեֆիլյանը համախմբման գործոն է անգամ քննչական մեկուսարանում: Բռունցքվենք, զինվենք վճռականությամբ եւ տեր կանգնենք հայրենիքին» : Լիբանանահայերի դիմումը ԱԱԾ ՔՎ պետի տեղակալին (22.12.2006) Լիբանանի մայրաքաղաք Բեյրութում ստեղծված «Ժիրայր Սեֆիլյանի պաշտպանության հանձնախումբը» եւ եւս 1500 լիբանանահայեր դեկտեմբերի 22-ին դիմում են հղել ՀՀ ԱԱԾ քննչական վարչության պետի տեղակալ, գնդապետ Տոնոյանին, որում պահանջվում է ազատ արձակել Ժիրայր Սեֆիլյանին: «Մենք վստահ ենք, որ Ժ. Սեֆիլյանի ազատ արձակումը միայն օգտակար կլինի քննության այն գործին, որի շրջանակներում նա ձերբակալվեց։ Հավաստիացնում ենք, որ այս վստահությունը կիսում են տասնյակ հազարավոր հայ մարդիկ Լիբանանի հայ համայնքում եւ ամբողջ Սփյուռքի տարածքում» ,- ասված է դիմումում։ Ժիրայր Սեֆիլյանի հայտարարությունը (22.12.2006) «Կառավարող վարչախմբի ապօրինի գործողություններից մորս առողջությանը ծանր եւ վտանգավոր հարված է հասցվել: Կեղծ եւ շինծու մեղադրանքներ առաջադրելով եւ դատավարական անհրաժեշտության անվան տակ ինձ կալանելով՝ ցուցադրում եք բացահայտ հաշվեհարդարի տեսարաններ գաղափարական եւ քաղաքական հակառակորդների դեմ` անտեսելով, որ ձեր չեկիստական խաղերը, այլ ոչ իմ կարծիքի եւ համոզմունքների արտահայտումը, կարող են մարդու կյանքի կործանման պատճառ լինել, քանզի մորս համար ճակատագրական կարող է լինել իմ` կալանված լինելու հետ կապված ապրումների յուրաքանչյուր վայրկյանը:Սթափվե՛ք եւ զգուշացե՛ք ձեր գործողությունների նման հետեւանքներից, քանզի եթե ինձ եք թշնամի եւ հակառակորդ համարում, մորս սպանելը ձեր ինչի՞ն է պետք»: Հայտարարություն «Արդեն երրորդ ամիսն է, ինչ «Ազատագրված տարածքների պաշտպանություն» հասարակական նախաձեռնության համակարգող Ժիրայր Սեֆիլյանը եւ «Հայրենիք եւ պատիվ» կուսակցության քաղաքական խորհրդի անդամ Վարդան Մալխասյանը ՀՀ քրեական օրենսգրքի 301 հոդվածով նախատեսված մեղադրանքով /ՀՀ սահմանադրական կարգը բռնությամբ տապալելուն ուղղված հրապարակային կոչ/ գտնվում են կալանքի տակ: Այս երկու գործիչներն էլ ՀՀ-ում հայտնի են գործող իշխանությանը ոչ համահունչ իրենց հստակ քաղաքական դիրքորոշմամբ, ինչը մշտապես արտահայտել են իրենց հրապարակային ելույթներում: Համաձայն չլինելով իշխանությունների վարած քաղաքականության հետ՝ նրանք իրենց ծրագրերն ավելի արդյունավետ իրագործելու նպատակով իրենց համախոհներին համախմբվելու եւ քաղաքական գործընթացներին ակտիվորեն մասնակցելու կոչ են արել: Այսինքն՝ փորձել են օգտվել ՀՀ Սահմանադրությամբ եւ միջազգային նորմերով իրենց տրված խոսքի ազատությունից, կազմակերպություններ ստեղծելու եւ քաղաքական գործունեություն ծավալելու իրավունքից, ինչն ել դարձել է նրոնց կալանավորման առիթ: Եվ նրանց ձերբակալումը, եւ որպես խափանման միջոց ընտրված կալանքը, եւ խափանման միջոցը փոխելուն ուղղված փաստաբանների միջնորդությունների մերժումը խոսում են այն մասին, որ գործ ունենք Հայաստանում շարունակվող քաղաքական հետապնդումների հերթական դրսեւորման հետ, ինչպիսիք նախկինում էլ են բազմիցս արտահայտվել՝ խաղաղ ցուցարարների նկատմամբ կիրառված բռնություններով, հասարակական եւ քաղաքական գործիչների վրա կատարված հարձակումներով ու ֆիզիկական հաշվեհարդարներով, Ա1+ հեռուստաընկերության փակմամբ, «Ժամանակ Երեւան» օրաթերթի խմբագիր Արման Բաբաջանյանի ազատազրկման դատապարտմամբ: Մեզ մոտ կասկած չի հարուցում այն հանգամանքը, որ Սեֆիլյանի եւ Մալխասյանի կալանավորումը եւ ներկայացված մեղադրանքը շարունակությունն է սկիզբ առած քաղաքական հալածանքների եւ անմիջականորեն կապված է նրանց հասարակական-քաղաքական գործունեության հետ, ինչը թույլ է տալիս նրանց քաղաքական բանտարկյալներ համարել: Մենք, դատապարտելով ՀՀ-ում խոսքի ազատությանը եւ քաղաքական գործունեության սահմանափակմանն ուղղված ցանկացած դրսեւորում, կոչ ենք անում հասարակությանը, հասարակական եւ քաղաքական կազմակերպություններին, առանձին անհատների իրենց բողոքի ձայնը բարձրացնել ի պաշտպանություն կալանավորվածների եւ ընդդեմ երկրում շարունակվող քաղաքական հետապնդումների»: «Իրավունքի եւ ազատության կենտրոն» «Հայաստանի հելսինկյան կոմիտե» «Քաղաքացիական նախաձեռնությունների ազատ ամբիոն» Հեղինակներ ՝ Վահե Սարուխանյան , Էդիկ Բաղդասարյան Մարտ 19, 2007 http://www.hetq.am/arm/politics/251/
Հատվածներ Ժ. Սեֆիլյանի եւ Վ. Մալխասյանի ելույթներից Մեջբերում ենք «Հայ կամավորականների համախմբման» առաջին հավաքում (02.12.2006) Ժիրայր Սեֆիլյանի եւ Վարդան Մալխասյանի ելույթներից մի քանի հատվածների բառացի սղագրությունները, որոնք վերջիններիս ընկերները ներկայացրել են լրատվամիջոցներին: տպելուղարկել ընկերոջը Վարդան Մալխասյան. «Հայ մարդը, տեսնելով այս իրականությունը, տեսնելով երկրի վիճակը, պետք է գա մի հետեւության, որ երկրում իշխանությունը հանձնված է թշնամիներին: Բոլոր կարգի հետեւությունները բերում են այն հետեւության, որ նրանք քողարկված փակ թշնամիներ են: Նրանք, ովքեր խեղճացրել են հայ ժողովրդին, ովքեր ցիրուցան են արել հայ ժողովրդին, ովքեր հայ-թուրքական բանակցություններ են տանում, որ արդեն սահման բացվի, ովքեր, ուրեմն, կյանքի եւ արյան, հազարավոր ազատամարտիկների կյանքի եւ արյան գնով ազատագրված հողերի առեւտուր են անում թշնամիների հետ, դրանք ներքին թշնամիներ են: Նույնիսկ որոշակի մարդիկ սրանց համեմատում են «կրիմինալի» հետ: Սրանք կրիմինալ լինեին՝ հեշտ էր. սրանք հանցագործ աշխարհի թափթփուկներն են եւ ներքին թշնամիները, սրանցից ժամ առաջ ազատագրվելը հայ ժողովրդի փրկության խնդիրն է: Երբ որ նպատակը ազնիվ է, նպատակը մաքուր է, նպատակը հայրենասիրական է, ուրեմն միջոցների առաջ խտրականություն չպիտի դնել. օր առաջ զենքով, զինված պայքարով, ապստամբությամբ, ամեն ինչով, ամեն մի միջոցներ պիտի գործի դնենք, որ ազատվենք այս քողարկված թուրքերից, որ միայն ազգանունն է հայ: ...Այդ հայրենավաճառությունը, որն իրականացնում են Սերժն ու Քոչարյանը, ուրեմն մենք այնքան խոսել ենք, Քրիստաֆորի խոսքերով ասած՝ «այնքան խոսեցինք, գործելը մոռացանք», հիմի պիտի դադարեցնենք խոսելը: Մենք գործ ունենք բանդիտական խմբերի հետ, հանցագործ, բանդիտական, սափրագլուխ, ուրեմն, հանցագործ աշխարհի թափթփուկների հետ: Սրանց հետ պիտի իրենց ձեւով պայքարել՝ արյուն, կրակ թշնամու վրա, բոլոր ձեւերով, բոլոր միջոցներով: Բավական է, որ արդեն 8 ձեւով կխոսենք, կմեկնաբանենք, ուրեմն, փորձագետներին լսենք: Կարճ, ուղիղ՝ երկիրը զավթված է թշնամու կողմից, թշնամին ոչ թե ճակատում, այլ ներսում է, պիտի ազատագրենք: Բոլոր ձեւերով»: Ժիրայր Սեֆիլյան. «Այդ տարիների ընթացքին շատերն են մեզ մոտենում եւ հարցնում. «Տղերք, էս իրո՞ք որ ուզում են տարածքները վերադարձնեն»: Ես ուզում եմ էդ հարցին հիմա պատասխանել, եւ դրանից հետո եկեք չխոսենք դրա մասին: Ես, առիթ եղել է, մամուլով հայտարարել եմ, հիմա նույնպես կրկնում եմ. ով որ համարձակվի հող զիջելու՝ դրա գլուխը ջարդելու ենք, տրաքացնելու ենք, եւ սա, դուք հավատացեք, որ մեր երկրում կան շատ մարդիկ, որոնք դա կատարելու են: ...Մենք պետք է շեշտը դնենք մեր կազմակերպվելու վրա: Այստեղ պարբերաբար ելույթների ընթացքում մտքեր հայտնեցին, որ «ի՞նչ անել, հերիք է: Եկեք միջոցների մեջ խտրականություն չդնենք»: Ես համաձայն եմ, իրոք, չդնենք, բայց եկեք նախ կազմակերպվենք: Այս 14 տարին, որ մեր երկիրը այս վիճակին է, պատճառը մեկն է, որ չկա մի կազմակերպված ուժ, որն ըստ էության առաջնորդվում է ազգային գաղափարներով, ազգային արժեքներով, այդպիսի ուժ գոյություն չունի, կազմակերպված այդպիսի ուժ գոյություն չունի: Այդպիսի անհատներ կան, մեր խնդիրն է այդ մարդկանց գտնելը, համախմբելը: ...Մեր համախմբման կարեւոր հանգամանքներից մեկը նաեւ այն է, որ մենք ուզում ենք գտնել մարդկանց, որոնք չեն վաճառվում: Կա՞ն այդպիսի մարդիկ մեր երկրում: Հարց եմ տալիս ձեզ՝ կա՞ն: /«Այո, այո»,- դահլիճում/: Միլիոնների դիմաց չվաճառվող մարդ կա՞: /«Այո, փառք Աստծո, կան»,- դահլիճում/: Եկեք գտնենք այդ մարդկանց: Պատկերացրեք դուք, գաղափարական մարդուց հզոր բան չկա այս աշխարհում: Հարյուր հոգի գաղափարական մարդը սարեր շուռ կտա: Եկեք գտնենք այդ մարդկանց: ...Մեր խնդիրն է, այս համախմբման խնդիրն է այդ մարդկանց փնտրել ու ի հայտ բերել եւ, անշուշտ, անմիջապես կազմակերպելը: Նորից եմ շեշտում, մինչեւ չկազմակերպվենք՝ ոչ մի գործ առաջ չի գնալու: «Քոչարյան, Սերժ, հեռացիր» կրկնելով, իրենք չեն հեռանա, այս մարդիկ խաղաղ ցույցերով չեն հեռանա, ես ձեզ հավաստիացնում եմ, դրսի ճնշումով չեն հեռանալու: Եթե մենք կազմակերպվեցինք եւ կարողացանք որակական լուրջ ուժ ստեղծել՝ իրենք հեռանալու են: ...Իմ ընկերներից շատերը շեշտեցին, որ «եկեք չմեղադրենք իշխանավորներին», ես լիովին կիսում եմ իրենց կարծիքը: Ռոբիկներ, Սերժիկներ, մեղավոր չեն, պարզապես իրենք մեր ազգի տականքի ներկայացուցիչներն են եւ իրենք իրենց «տականքությունն» են անում: Այստեղ զարմանալու խնդիր չկա, ոչ էլ մեղադրելու խնդիր կա: Մենք պետք է մեղադրենք մեզ, ո՞ւր ենք մենք, ինչո՞ւ չենք կազմակերպվում: ...Մեր համախմբումը ունի գլխավորապես երկու, այսպես ասած, խնդիր՝ մեկը հեռահար, մյուսը՝ կարճաժամկետ: Հեռահարը, որը կորակեի որպես ստրատեգիա, կարճաժամկետը՝ որպես տակտիկա: Հեռահարն է. վերջ ի վերջո մենք կկարողանանք մեր երկրում ստեղծել գաղափարական զորք: ...Ուստի հեռանկարային խնդիրն այս համախմբման, վերջ ի վերջո, ազգային գաղափարական շարժում սկսելն է, եւ այդ քաղաքական միավորով հայտ ներկայացնել եւ կամաց-կամաց սկսել մեր բոլոր խնդիրները լուծել: Բայց սա կարող է լինել մի քանի տարի, մինչեւ սա մենք կայացնենք: Մինչեւ սա չկայանա, որակական փոփոխություններ մենք չսպասենք, իսկ ունենք կարեւորագույն մեկ խնդիր, որն է այս իշխանություններից ձերբազատվելը, այսինքն՝ մենք այնքան պետք է կազմակերպվենք այս մի քանի ամիսը, որ կարողանանք չթողնել այս մարդկանց վերարտադրվելը, որովհետեւ եթե վերարտադրվեն՝ մեր հեռանկարային գործը մենք իրականացնելու համար լուրջ դժվարություն ենք ունենալու: Այս հրեշները վերարտադրվելուց հետո շատ ավելի վտանգավոր են լինելու: Այս մի քանի ամիսը մեզ շատ կարեւոր է, որ մենք կազմակերպվենք: Մեր կազմակերպելով, ինչու չէ՝ նաեւ ընդդիմությանը որոշ չափով կազմակերպենք: Այնպես լինի, որ այս անգամվա ընդդիմության տակտիկան պայքարի, ինչ-որ չափով արդյունքի հասնի: Ինչու չէ, պատկերացնենք, որ մենք ինչքան կազմակերպվենք, այնքան մենք ընդդիմությանը խոսք կարող ենք հասկացնել, սկիզբը խոսքով, եթե պետք լինի՝ նաեւ վախեցնելով, պարտադրելով, ինչու չէ, դա մեզանից է կախված: Ես մենակ բան չեմ կարա անեմ, 50 հոգով բան չենք կարա անենք, մենք պետք է շատ լինենք, որ մեր խոսքը կարողանանք պարտադրել նաեւ ընդդիմությանը»:
Ժ. Սեֆիլյանի հարցազրույցը Ա1պլուսի թղթկցի հետ 07.05.2008-ին Արդեն 2-րդ տարին է ՚Հայ Կամավորականների Համախմբմանՙ եւ ՚Ազատագրված տարածքների պաշտպանությունՙ հասարակական նախաձեռնության համակարգող, պատերազմի տարիներին Շուշիի առանձնակի գումարտակի հրամանատար, առաջին աստիճանի ՚Մարտական Խաչՙ շքանշանի ասպետ Ժիրայր Սեֆիլյանը Շուշիի ազատագրման օրը` մայիսի 9-ը դիմավորում է անազատության մեջ: ՚Վարդաշենՙ քրեկատարողական հիմնարկից Սեֆիլյանը պատասխանել է ՚Ա1+ՙ-ի հարցերին: - Դուք միշտ ասում էիք, որ Շուշին մեր բոլորիս հայելին է: Վերջին տարիներին այդ հայելու մեջ ինչ-որ բան փոխվե՞լ է, թե՞ ոչ: - Երկար տարիներ Շուշիի զարգացումը անտեսելուց հետո, վերջապես, անտարբերության սառույցը շարժվեց: Ի ուրախություն բոլորիս, անցած 1-2 տարվա ընթացքում տարբեր մտահոգ հայ անհատների ու հասարակական կազմակերպությունների կողմից լուրջ քայլեր ձեռնարկելու դրական միտում եմ նկատում: Եվ եթե շարունակենք Շուշին համարել մեր ազգի հայելին, ապա զարմանալի զուգադիպությամբ կտեսնենք, որ նույնպիսի դրական միտում առկա է մեր երկրի ներքին առողջացման ոլորտում` հայ ժողովրդի ցուցաբերած վճռականությունն ու կամքը: Նկատի ունեմ վերջին ամիսներին ձեւավորված համաժողովրդական շարժումը: - Շուշիի ազատագրման 16 տարին մի շարք ազատամարտիկներ, այդ թվում Դուք, դիմավորում ենք անազատության մեջ, ինչպե՞ս եք գնահատում այս իրողությունը: - Գոյություն ունի իմաստուն մի միտք` մինչեւ վիճակը շատ չվատանա, հնարավոր չի լինելու ճիշտ ուղու կամ ընթացքի մեջ մտնել: Այս իմաստով առկա վիճակը ես համարում եմ օրինաչափ: Տեսեք, մինչեւ վերջին ամիսների ապօրինի կալանավորումները մեր ժողովրդի շարքերում քիչ չէին այն մարդիկ, որոնք տակավին չէին ընկալում այս ռեժիմի օտարածին լինելը: Այդ մարդկանց խոսքով համոզելը շատ դժվար էր: Սակայն այսօր, այս բոլորը տեսնելով, նրանք հասկացան ու համոզվեցին, թե ինչպիսի հրեշավոր մակարդակի վրա է գտնվում սերժաքոչարյանական կառավարման համակարգը: Ուստի շատ պետք չէ դժգոհել մեր այս վիճակից: Զրկանքը տալիս է նաեւ իր արդյունքը: Փաստը մեր ժողովրդի զարթոնքն է, երիտասարդության բարձր ակտիվությունը: - Դուք բազմիցս եք ասել, որ եթե իշխանությունները ցանկություն ունենային, ապա կբնակեցնեին ազատագրված տարածքները, ինչպես նաեւ Շուշին: Զինադադարից հետո 14 տարի է անցել, ինչո՞ւ մինչ օրս ազատագրված տարածքները բնակեցված չեն: -Այո, չեն բնակեցրել, որովհետեւ ոչ միայն ցանկություն չեն ունեցել այն կատարելու, այլեւ միշտ պատրաստ են եղել զիջել այդ տարածքները հակառակորդին: Եվ եթե մինչեւ 1999թ ազատագրված տարածքների վերաբերյալ ծրագրերին տրվում էր հատուկ, բայց ոչ բավարար, ուշադրություն եւ հատուկ արտոնություններ վերաբնակիչներին, որի հետեւանքով նրանց թիվը օր- օրի ավելանում էր, ապա հայտնի զույգի իշխանության օրոք կատարվեց ճիշտ հակառակը: Վերացնելով բոլոր արտոնությունները` նրանք այդ գործի պատասխանատու նշանակեցին մեկին, որին դժվար է նույնիսկ մարդ անվանել եւ կարճ ժամանակում վերաբնակիչների թիվը կիսով չափ կրճատվեց: -Քանի որ նախընտրական շրջանում նախագահի թեկնածու Սերժ Սարգսյանն ու Ռոբերտ Քոչարյանն անընդհատ խոսում էին Արցախյան պատերազմին իրենց մասնակցության մասին, կխնդրեինք ներկայացնել յուրաքանչյուրի մասնակցությունը պատերազմին եւ մեր ձեռքբերումներին: -Դեռեւս 2003թ. նախագահական ընտրությունների նախօրյակին առիթ եմ ունեցել իմ կարծիքը արտահայտելու Արցախյան պատերազմին Քոչարյանի մասնակցության մասին: Մասնավորապես ասել եմ, որ նա երբեք առնչություն չի ունեցել ռազմական գործողությունների հետ, առավել եւս չի ղեկավարել որեւէ գործողություն: Ամբողջ պատերազմի ընթացքում ռազմաճակատի որեւէ հատվածում ես նրան չեմ տեսել եւ չեմ տեսել մի մարդու, որ կատարեր նրա հրամանները: Այսինքն որպես ՚վոյինՙ ներկայանալու նրա ճիգերը լավատեղյակ մարդու մոտ կարող են միայն քմծիծաղ առաջացնել: Իսկ ինչ վերաբերում է Սերժիկ Սարգսյանին, ապա նրա առնչությունը հիմնականում եղել է թիկունքային գործունեությունը: Եվ, ի տարբերություն ռազմական այլ գործիչների, որոնք պատասխանատու պաշտոններ էին ստանձնել իրենց վաստակի շնորհիվ, ապա Սերժիկ Սարգսյանը զբաղեցրել էր բարձր պաշտոններ միայն Երեւանի ցանկությամբ ու կարգադրությամբ: Եվ այդ բոլորը կյանքի կոչելու համար Երեւանը դիմում էր հետեւյալ խորամանկ քայլերի` մինչեւ Արցախյան բանակի ձեւավորումը եւ դրանից հետո էլ ՀՀ-ից ինչպիսի նյութական միջոցներ, որ ուղարկվում էին դեպի Արցախ, ուղարկվում էին մի մարդու հասցեով: Այդ մարդը Սերժիկ Սարգսյանն էր: Նման քայլի նպատակը նրան, որպես ղեկավարի, հաստատելն էր ու նաեւ նրանից ուրիշների կախվածությունը ընդգծելը: Այսինքն դաշտային հրամանատարները, իրենց նոր ձեւավորված մարտական միավորների մատակարարումը ապահովելու համար, ստիպված էին Սերժիկին դիմել: Եվ եթե Երեւանը այս բանը արած չլիներ, ապա այդ մարդուն բանի տեղ դնող էլ չէր լինի: Ուստի այսօր եթե փորձում են այս մարդուն էլ որպես ՚վոյինՙ ներկայացնել, ապա դա ընդամենը սուտ է ու ոչ վաղ անցյալի կոպիտ աղավաղում: - Այսօր հերոսների նկատմամբ իշխանությունների քաղաքականությունը ինչպե՞ս է ազդում հասարակության հոգեբանության վրա: - Ազդում է շատ վատ եւ նա իրեն վիրավորված է զգում: Սակայն ինչպես վերեւում եմ ասել, սրանք օգնում են ընդհանուր գործին, զգաստացնելով մեր ժողովրդին, վերազարթնեցնելով նրա ազգային արժանապատվությունը: Այս կուտակվող էներգիան հնարավոր չէ, որ ինչ- որ մի պահի չաղաղակի կամ չպոռթկա, որի արդյունքում մաքրագործումը անխուսափելի է լինելու: - Ընդհանրապես ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանում տիրող ներքաղաքական իրավիճակը: - Կարելի է ասել, որ մեր երկրում արդեն տարիներ շարունակ քաղաքական կյանք գոյություն չունի, քանի որ բռնատիրական ռեժիմը չի թողել, որ դա տեղի ունենա: Այդպիսի պայմաններում տեղի է ունենում մեկ այլ գործընթաց` ժողովրդի համբերության բաժակը կաթիլ առ կաթիլ լցվում է: Ի զարմանս շատերի, այս ռեժիմը վերջին ժամանակաշրջանում կատարում է այնպիսի քայլեր, որի հետեւանքով այդ բաժակի հորդումը դառնում է անխուսափելի: Ուստի իրավիճակը ես համարում եմ նախահեղափոխական եւ ռեժիմի համար պայթյունավտանգ: - Ձեր կարծիքով մարտի 1-ի դեպքերը ինչպե՞ս կանդրադառնան երկրի հետագա զարգացումների եւ Հայաստանի հեղինակության վրա: - Մարտի 1-ը երկրի ներքին զարգացումների վրա ունեցավ եւ դեռ կշարունակի ունենալ մեծ ազդեցություն: Այդ սպանդը կազմակերպողներին մեր ժողովուրդը երբեք չի հանդուրժելու եւ չի թողնելու անպատիժ: Այս դեպքը էլ ավելի խորացրեց իշխանությունների եւ հայ ժողովրդի միջեւ գոյացած վիհը: Այս ընթացքի տրամաբանական զարգացումը լինելու է ինքնահռչակ իշխանության պարտությունը եւ հեռացումը: Իսկ ինչ վերաբերում է մարտիմեկյան դեպքերի ազդեցությանը արտաքին աշխարհում ունեցած մեր հեղինակության վրա, ապա կարող ենք հաստատել, որ դա մեզ համար մեծ ամոթ էր: Վերջապես մենք, որպես հին քաղաքակրթություն ունեցող ժողովուրդ, պետք է այսօր աշխարհին օրինակ ծառայենք մեր բարեկրթությամբ, այլ ոչ թե բարբարոսությամբ: - Մարտի 1-ից հետո իշխանությունները խուսափում են պատասխանել այն հարցին, թե ո՞վ է կրակելու հրաման տվել անզեն ժողովրդի վրա: Որպես պրոֆեսիոնալ զինվորական, ի՞նչ եք կարծում, առանց վերադասի հրամանի, զինվորները կարո՞ղ էին ինքնաբուխ կրակել: - Ոչ, առանց վերադասի հրամանի չէր կարող գոյություն ունենալ ոչ մարտական զենք, ոչ մարտական փամփուշտ եւ առավել եւս որեւէ կրակոց անզեն ժողովրդի վրա: Դա անառարկելի փաստ է: Սակայն ինձ մտատանջում է մի հանգամանք, թե ովքեր էին այդ կրակողները: Առհասարակ բռնատիրական համակարգերում այդպիսի արարքներ կատարողները հիմնականում լինում են վարձկանները եւ բռնատերերի համար երբեք էլ դժվար չի եղել նման մարդկանց հավաքագրելը: Սակայն, եթե այդ կրակողները մարդիկ են, որոնք պաշտոնապես ծառայում են մեր ուժային կառույցներում, ապա այս դեպքում մեր վիճակը շատ ավելի լուրջ է, քան մենք պատկերացնում ենք: - Դուք դատարանում բազմիցս հայտարարեցիք, որ ձեր նկատմամբ հարուցված գործը քաղաքական որոշում է: 2008թ. ընտրական գործընթացներում Հայաստանում քաղբանտարկյալների թիվը աննախադեպ աճեց, թեեւ իշխանությունները նրանց քաղբանտարկյալներ չեն համարում: Համատարած ձերբակալությունները ինչո՞վ կարող են ավարտվել: Դուք Ձեզ շարունակո՞ւմ եք քաղբանտարկյալ համարել: - Պատմության ընթացքում երբեք չի եղել մի ռեժիմ կամ իշխանություն, որն ընդունի իր երկրում գոյություն ունեցող քաղբանտարկյալների առկայությունը: Մեր ձերբակալումից անմիջապես հետո, հիշատակելով համապատասխան փաստեր, մենք բազմիցս հայտարարել ենք, որ մեր նկատմամբ կատարվածը զուտ քաղաքական հալածանք է: Այդ օրերին, հիմնականում իշխանական շրջանակներից, գտնվեցին քաղաքական ուժերի ներկայացուցիչներ, որոնք թերահավատորեն էին մոտենում մեր ասածներին եւ ավելացնում էին, թե իբր այդ բոլորի մասին իրենց կարծիքը կհայտնեն դատավճռից հետո: Սակայն, երբ ավարտվեց դատաքննություն կոչված բեմադրությունը, այդ մարդիկ, չգիտես ինչու, առ այսօր ծպտուն անգամ չեն հանում: Այո, իհարկե, մենք շարունակում ենք մեզ քաղբանտարկյալ համարել, եւ դա անառարկելի փաստ է: Մեր նկատմամբ տեղի ունեցածը դասականորեն ընդունված քաղաքական հալածանք է, որի պատվիրատուներն են Սարգսյանն ու Քոչարյանը: Այս մասին նույնիսկ հաստատումներ են արել նրանց մանկլավիկները: Ես նկատի ունեմ ԿԳԲ-ի քննիչներին, դատախազներին, դատավորներին … Իսկ ինչ վերաբերում է այն հարցին, թե ինչով կավարտվեն այս օրերի համատարած ապօրինի ձերբակալությունները, ապա ավելի ճիշտ կլինի նրանց անվանել ոչ թե ձերբակալվածներ, այլ ուղղակի պատանդներ: Այդ քայլերով ռեժիմը նպատակ ունի համաժողովրդական շարժման ղեկավարությանը պարտադրել ընդունել իրենց լեգիտիմությունը: Իմ կարծիքով այս ռեժիմը մերօրյա քաղբանտարկյալների խնդրին երբեք հիմնավոր լուծում չի տալու եւ չի լսելու միջազգային հորդորներին: Սերժիկ Սարգսյանը չի դադարեցնելու իր հալածանքները եւ երբեք չի գործելու օրենքի շրջանակներում: Այս բռնաճնշումները շարունակվելու են այնքան, մինչեւ որ քնից կարթնանանք ու կլսենք, որ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Սերժիկ Սարգսյանը փախել են մեր երկրից: -Տարիներ շարունակ Դուք բացահայտ հայտարարել եք, որ դեմ եք ազատագրված տարածքները հանձնելուն, իսկ ՀՀ նախագահի ընտրություններից առաջ եւ հետո բոլորին կոչ էիք անում համախմբվել Տեր-Պետրոսյանի շուրջ, որին ժամանակին նույնպես քննադատել եք: Ի՞նչն է պատճառը, որ այսօր Դուք աջակցում եք Տեր-Պետրոսյանին: - Նախ ասեմ, որ 1998-ի սկզբին առկա չէր այնպիսի մի վիճակ, որ Արցախի հարցի կարգավորման պատճառով Լեւոնը հարկադրված լիներ հրաժարական տալ: Համոզված եմ, որ նա բոլորովին այլ պատճառներով հրաժարական ներկայացրեց, որի մասին այսօր հիշատակելը նպատակահարմար չեմ համարում: Եթե փորձենք համեմատել մինչեւ 1998թ եւ դրանից այս կողմ, թե ինչպիսի փաթեթներ են դրվել բանակցությունների սեղանին, ապա կնկատենք, որ նոր փաթեթը միշտ նախորդից վատն է եղել: Սակայն չգիտես ինչու, այսօրվա ռեժիմի ջատագովները դրանք պարտվողական չեն համարել: Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, ի տարբերություն իրենց, խոհեմություն եւ համարձակություն ունեցավ բացահայտելու փակ-գաղտնի համարվող բանակցությունների միտքն ու էությունը: Իսկ սրանք, կերպարանափոխվելով ազգայնականի կեղծ դիմակի ներքո, ենթարկվեցին Մինսկի խմբի եզրակացություն-հանձնարարությանը, թե ՚նախագահները պատրաստ են խաղաղության, իսկ ժողովուրդները` ոչՙ: Այդ մտքով Հայաստանի իշխանություններին հանձնարարվեց նախապատրաստել մեր ժողովրդին ընդունելու այդ դժվարին զիջումները: Իսկ ժողովրդին մշակելու պարտավորությունը ստանձնած հակահայ ռեժիմը, պաշտպանության նախարար Սերժիկ Սարգսյանի գլխավորությամբ, օգտագործելով քաղաքական ուժերի, զինվորականների, մտավորականների եւ այլոց կախվածությունը իրենցից, պարտադրեցին նրանց պաշտպանելու տարածքային զիջումների գիծը: Ի տարբերություն սրանց, Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը, Արցախի հարցում, երբեք չի անցել քաղաքական բանավեճի սահմանը, իսկ այդ բանավեճում միշտ հղում է արել Արցախի իշխանություններին ու ժողովրդին, ասելով, որ վերջին խոսքը նրանցն է: Իսկ Քոչարյանի օրոք Արցախը ընդհանրապես դուրս եկավ գործընթացից եւ հարցերը որոշում էին 2 մարդ: Եթե Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ժամանակ ազատագրված տարածքների վերաբնակիչներին տրվում էր հատուկ, բայց ոչ բավարար, ուշադրություն ու արտոնություններ, որի արդյունքում նրանց թիվը անընդհատ ավելանում էր, ապա սրանք կատարեցին ճիշտ հակառակը, վերացրեցին արտոնությունները, վարչակազմի ղեկավար նշանակեցին մի մարդու, որի` վերաբնակների նկատմամբ ունեցած ատելության պատճառով դրանց թիվը գրեթե կիսով չափ կրճատվեց: Քաղաքականություն վերադառնալով, իհարկե, Տեր-Պետրոսյանը չի հրաժարվում իր նախկին արտահայտություններից, սակայն ավելացնում է, որ այս իշխանությունների վերջին 10 տարիների ապիկար գործունեության արդյունքում ստեղծվել է այնպիսի մի վիճակ, որ ՚այսուհետեւ ադրբեջանցիները ոչ մի զիջման չեն գնալու: Ես չգիտեմ ինչ է հնարավոր անել այս վիճակում…ՙ: Այսինքն Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն ակնարկում է, որ չի շտապելու հարցը լուծել, ինչը նշանակում է նաեւ հարցի լուծման ձգձգում: Իսկ ահա Սերժիկը շատ ակտիվ է այս հարցում: Նա ասում է, որ Աղդամը մեր հայրենիքը չէ, որ տարածքները չենք ազատագրել, այլ գրավել ենք, որ հետո առեւտուր անելով հանձնենք: Նա նույնիսկ Մոսկվայում հայտարարեց, որ պատրաստ է ճանաչել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը, Բրյուսելում, բարձր մակարդակի հանդիպման ժամանակ, տառապելով նախագահ դառնալու մարմանջով եւ առաջ ընկնելով ժամանակներից, նա հայտարարեց, որ ինքն այսօր իսկ պատրաստ է ստորագրել առկա նախնական փաստաթղթի տակ: Իհարկե, որեւէ մեկի համար վաղուց գաղտնիք չէ, որ այդ սկզբունքների առանցքը կազմում է ազատագրված տարածքների հանձնումը հակառակորդին: Ես կտրուկ դեմ եմ այն մտքին, որ Լեւոնը Արցախը հանձնող նախագահ է: Դա իրականությանը բոլորովին չի համապատասխանում: Այո, նրա հետ Արցախի խնդրում մենք ունենք լուրջ տարաձայնություններ, որից հիմնականը կայանում է նրանում, որ մենք ընդհանրապես հրաժարվում ենք բանակցությունների սեղանին տեսնել տարածքային զիջումների հետ կապված որեւէ փաստաթուղթ: Միաժամանակ համոզված եմ, որ Տեր-Պետրոսյանը եւ նրա համախոհները, որպես հայ մարդիկ, իրենց սրտի խորքում նույնպես դեմ են տարածքներ զիջելուն, սակայն, ի տարբերություն մեզ, լինելով օգտապաշտ (պրագմատիկ) գործիչներ, նրանք համոզված են, որ առանց զիջումների խնդիրը չի լուծվի: Հետեւաբար, եթե նրանց ներկայացվի հարցի լուծման այլ ելք, որը հնարավոր կդարձնի առանց զիջումների իրագործել Հայաստանը արտաքին շուկաների հետ կապող երկաթգծի եւ այլ հաղորդակցությունների գործարկումը, ապա մեր կարծիքով իրենք կհամաձայնվեն այդ տարբերակին: Իսկ կա արդյո՞ք հարցի լուծման այդպիսի տարբերակ: Այո, կա այդ տարբերակը: Այս հակահայ վարչախմբին ասպարեզից հեռացնելուց հետո, մենք այն կդնենք շրջանառության մեջ, որը համոզված եմ, որ միաժամանակ կարժանանա նաեւ մեր ժողովրդի հավանությանը: Այսօր, ի դժբախտություն մեզ, մենք չենք կարող պետություն անվանել գործող կառավարող համակարգը: Ես համոզված եմ, որ իշխանության գալով, Լեւոնը իր առաջնային խնդիրը չի համարելու Արցախի հարցի լուծումը: Նա գալիս է վերականգնելու մեր պետականությունն ու սահմանադրական կարգը: Այսօր նրա վերադարձին կողմ լինելը չի նշանակում կողմ լինել տարածքները զիջելուն: Կրկնում եմ, որովհետեւ այս հարցը ներառնված չէ ՚ավգյան ախոռները մաքրելուՙ ծրագրում: Ուստի այն վայրահաչությունները, թե իբր նա գալիս է Արցախը հանձնելու, ամբողջությամբ զրպարտանք են եւ տգիտության արդյունք: Ամփոփելով ուզում եմ կրկին անգամ հիշեցնել, որ հայկական ոչ մի իշխանություն չի համարձակվի հակառակորդին հանձնել հազարավոր մարտիկների կյանքի եւ արյան գնով ազատագրված մեր հայրենի տարածքները: Բայց եթե մի օր նման վտանգ առաջանա, ապա մենք մեր ժողովրդին ոտքի կհանենք տարածքներ զիջող իշխանության դեմ: - Ի՞նչ խորհուրդ կտաք ժողովրդի այն հատվածին, որը չի ընդունում 2008թ. նախագահի ընտրությունների վերաբերյալ ԿԸՀ-ի հրապարակած տվյալները: - Նախ ողջունում եմ մեր ժողովրդի այն հատվածին, ովքեր իրենց մասնակցությունը բերեցին համաժողովրդական շարժման հանրահավաքներին: Այս ռեժիմի տապալման միակ ձեւը վճռականորեն խաղաղ հանրահավաքներն ու երթերը շարունակելն է: Իսկ ովքեր կարծում են, որ այսպիսի գործողություններով հնարավոր չէ հայտնի զույգին ծնկի բերել, ապա չարաչար սխալվում են: Մենք ` հայերս, մեր հույսը պետք է դնենք միայն ու միայն մեր վրա եւ պետք է ասեմ, որ միջազգային տարբեր կենտրոնների արձագանքները նույնպես կախված են մեր գործողություններից: Եթե մեր ժողովուրդը այս վճռականությամբ շարունակի պայքարել իր երկրին ու իրավունքներին տեր կանգնելու համար, որին, իհարկե, չեմ կասկածում, ապա մեր տարածաշրջանով շահագրգռված բոլոր օտար տերությունները ստիպված են լինելու ընդունել մեր ժողովրդի կամքը: Այս հաստատումը մեր ժողովուրդը պետք է ընդունի որպես ճշմարիտ խոսք: Ուստի այսօր յուրաքանչյուր հայ մարդ, որը մասնակից է բողոքի գործողություններին, պետք է շատ լավ գիտակցի, որ ամեն ինչ կախված է հենց իրենից: Պայքար, պայքար, մինչեւ վերջ: - Վերջերս շատ է խոսվում այն մասին, որ Հայաստանը պետք է ճանաչի ԼՂՀ անկախությունը: Ի՞նչ կասեք այս մասին: - Այս հարցը չի կարելի դիտարկել մեր ռազմավարության ընդհանուր համատեքստից կտրված: Դեռ ամիսներ առաջ, ՚Ժառանգությանՙ հարգելի առաջնորդ Րաֆֆի Հովհանիսյանը նույնպես այս միտքը փորձեց անցկացնել ԱԺ-ում: Այն ժամանակ էլ ես նշեցի իմ կարծիքը այդ նախաձեռնության մասին: Եթե գործը սահմանափակվելու է միայն այս օրենքի ընդունումով, այսինքն, եթե Հայաստանը ճանաչելու է ԼՂՀ անկախությունը եւ դրանով հարցը փակված է համարելու, ապա ես դրան դեմ եմ: Կողմ կլինեի, եթե այս քայլը ունենար իր տրամաբանական շարունակությունը: Մասնավորապես դրանից հետո ԼՂՀ-ն, իր ներկայիս սահմաններով, պետք է միանար ՀՀ-ին, տարածքի մեծության պատճառով վերածվելով մի քանի մարզի: Բացի այդ, սրան զուգահեռ պետք է ուղղել 1988թ-ի սխալը եւ հանդես գալ Նախիջեւանը Հայաստանին միացնելու քաղաքական պահանջով: Եթե սա չէ առաջարկության տրամաբանությունը, ապա ես դեմ եմ դրան: Այլապես կստացվի, որ ԼՂՀ-ն անկախանում է ոչ թե Ադրբեջանից, որից վաղուց ազատ է, այլ Հայաստանից, ինչը մեծ վնաս կհասցնի մեր ազգային միասնությանը: Առանց այս առաջարկությունների էլ, վերջին տարիներին Ստեփանակերտի ղեկավարությունը շատ լուրջ է ընդունել անկախ պետություն լինելու ՚փաստըՙ: Սա, ի դեպ, հայաստանցի-ղարաբաղցի անբնական հակասության առաջացման արհեստական պատճառներից հիմնականն է: Հայերը, ապրելով իրենց հայրենիքում, չեն կարող եւ չպետք է համարվեն տարբեր պետությունների քաղաքացիներ` աստիճանաբար մոռանալով, որ Արցախը Հայաստանի մի մասն է: Ժամանակին ԼՂՀ-ն ստեղծողները մտածում էին, թե դրանով միջազգային քաղաքական դաշտում խուսանավելու հնարավորություն են ստեղծում: Իրականում այս անհեթեթությամբ մենք միայն մեզ ենք խաբում, իսկ միջազգային հանրություն կոչվածը հարցը շարունակում է համարել հակամարտություն Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ եւ Արցախին որպես հակամարտության առանձին կողմ չի դիտարկում: Պետք է վերջ տալ ազգային միասնությանը շատ վնասող այս խեղկատակությանը, նոր հանրաքվե անցկացնելով` լուծարել ԼՂՀ-ն եւ ներկայիս սահմաններով միացնել ՀՀ-ին: - Ազատություն ստանալուց հետո ո՞րն է լինելու ձեր առաջին քայլը -Անելու ենք նույնը, ինչ անում էինք մինչեւ հալածվելը: Այն ժամանակ մեր նպատակը բաժանված էր մոտակա եւ հեռակա նպատակների: Մոտական էր. բացառել հանցագործ եւ ապազգային ռեժիմի վերարտադրությունը: Իսկ հեռական` ձեւավորել հայկական բարոյական մի շարժում, որից պետք է ծնվի ապագա բարոյական Հայաստանի կերտման գործում մեծ դերակատարություն ունեցող մի կազմակերպություն: Այսօր մեր ունեցած կարճաժամկետ խնդիրը ենթարկվել է որոշ փոփոխության` սրանց վերարտադրությունը մեր կողմից կանխելու գործունեությունը վերափոխվելու է այսօրվա ոճրագործ ռեժիմի հեռացման` արդեն համաժողովրդական դարձած գործունեության: Իսկ երկրորդ խնդիրը մնում է անփոփոխ: Ընդ որում մեր գործն այսօր դարձել է ավելի դյուրին: Մենք միշտ ձգտել ենք մեր ապագա շարժումը ձեւավորել երիտասարդության միջոցով, զգաստացնել նրանց, որ եկել է երկրին տեր կանգնելու ժամանակը: Եվ այսօր, ի ուրախություն մեզ, նորաստեղծ համաժողովրդական շարժման շնորհիվ դա արդեն իրականություն է դարձել, որը մեր նպատակին ու գործունեությանը հավելյալ հույս ու ոգեւորություն է ներշնչում: Անշուշտ, ինչ որ ասում եմ, դա իմ սեփական կարծիքն է եւ այն տակավին պետք է դառնա մեր համախոհների քննարկման լուրջ թեմա, որից եւ պետք է ծնվի հավաքական որոշումը: Ուստի, ազատության մեջ հայտնվելուց հետո իմ առաջին գործերից մեկը լինելու է կազմակերպել խորհրդակցական բաց հավաք, մեր բոլոր հին ու նոր համակիրների մասնակցությամբ: Այդ մասին մամուլով մենք տեղյակ կպահենք հանրությանը:
Քրիստինե Վարդանյան Մարտ 26, 2007 Դեպք 1. Արագածոտնի մարզի Թալին քաղաքի բնակիչներ Բորիկ Ղազարյանին ու Հրաչյա Դարմանյանին ընկերները 2003 թվականին կանչել էին Ռուսաստանի Դաշնության Օրյոլ քաղաք` շինարարությունում աշխատելու: տպելուղարկել ընկերոջը Չնայած տարիքին (58 տարեկան), Բորիկը չհրաժարվեց առաջարկից` հույս ունենալով, որ վերադառնալով կկարողանա ավարտին հասցնել կիսակառույց տունը: Երկու ընկերները մեկնեցին Օրյոլ եւ սկսեցին աշխատել: Ամեն ինչ նորմալ էր, հաճախակի գնում էին հանգստանալու մոտակա գետի ափին: Բայց մի չարաբաստիկ օր` 2003-ի հոկտեմբերի 25-ին, գետի ափին հանգստանալիս վեճ ծագեց նրանց եւ մի խումբ ռուս տղաների ու աղջիկների միջեւ: Վեճի պատճառը, ինչպես պատմեց Հրաչյա Դարմանյանը, մաշկի մուգ գույնն էր: «Նրանք սկսեցին վիրավորել ինձ` անվանելով սեւամորթ, իսկ Բորիկը, ով ավելի շատ ռուսի էր նման, քան հայի, ինձ պաշտպանում էր նրանց հարձակումներից»,- հիշում է Հրաչյան: Տեսնելով, որ վեճն ավելի է թեժանում , Բորիկը գումար է առաջարկում խմբին, միայն թե իրենց հանգիստ թողնեն, իսկ խումբը դրա փոխարեն սկսում է ավելի շատ վիրավորանքն ե ր տեղալ` բացականչելով` «եկել մեր հողի վրա մեզ կաշառե՞լ եք ուզում»: Վեճն աստիճանաբար վերածվում է ծեծկռտուքի: Հրաչյաjին հաջողվում է փախչել` ծեծերի տարափի տակ թողնելով ընկերոջը: Խումբը շարունակում է իր գործն այնքան ժամանակ, մինչեւ չի համոզվում, որ «հակառակորդը» անշարժացել է: Կարծելով, թե մահացել է` խումբը Բորիկին գաղտնի տանում եւ թողնում է դիահերձարանում: Դիահերձարանում երեք օր ուշագնաց վիճակում մնալով` Բորի կ ը գիտակցության է գալիս, հասկացնում, որ ինքը կենդանի է: Դիահերձա րա նի աշխատակիցների օգնությամբ նրան տեղափոխում են հիվանդանոց, իսկ Հրաչյան ու մյուս ընկերները, երկար ժամանակ նրան փնտրելով, գտնում են հիվանդանոցում: Թե ինչպես է այս ամենը տեղի ունեցել, Հրաչյան ցանկություն չհայտնեց մանրամասնել, միայն ավելացրեց, որ Բորիկի մահվան հարցում մեծ դ ե ր է խաղացել նաեւ նրա վատառողջ վիճակը: Ինչպես պատմում է Բորիկի կինը` Լուսվարդը . «Բժիշկները հրաժարվում են օգնություն ցույց տալ` ասելով, թե ձեզ ով էր ասում գայիք այստեղ, որ մի հատ էլ ծեծվեիք»: Հասկանալով, որ իր օրերը հաշված են , Բորիկը խնդրում է ընկերներին իրեն հայրենիք տեղափոխել: Նոյեմբերի 7- ին նրանք վերադառնում են Հայաստան, իսկ վերադա րձից յոթ օր անց Բորիկը մահանում է : «Երբ եկավ, ես համարյա չճանաչեցի նրան. նախկին առնական Բորիկից ոչինչ չէր մնացել: Արագ մշակեցի վերքերը, հետո երբ տեղափոխեցինք հիվանդանոց, բժիշկն ասաց, որ ոչ մի հույս չկա. ծեծի պատճառով նրա լեղապարկը ծակվել էր, վնասվել էին նաեւ մյուս ներքին օրգանները: Բժիշկը նաեւ ասաց, որ եթե նրան ժամանակին օգնություն ցույց տային, ապա հաստատ կենդանի կմնար»,- ասում է Բորիկի կինը: Բորիկի մահից հետո հարազատները չեն դիմել ոչ մի կառույցի, որպեսզի մեղավորներին գտնեն ու պատժեն: «Միեւնույն է, գիտեինք, որ հնարավոր չէ ոչ մի օգնություն ակնկալել, նախ` որ դեպքը պատահել է Ռուսաստանում, հետո էլ` ֆինանսապես հնարավոր չէր: Հիմա էլ համարյա ամեն օր որեւէ հայ է սպանվում, ու մեղավորները իրենց պատիժը չեն կրել»,- ասում է տիկին Լուսվարդն ու հույս հայտնում, որ մի օր արդարադատությունը կհաղթի: Դեպք 2. «2005թ.-ին ժամանակավոր աշխատում էի Կրասնոդարի մարզում` շինարարության վրա: Մի անգամ, երբ դուրս էի եկել խանութ` գնումներ կատարելու, հանդիպեցի մի խումբ երիտասարդ տղաների: Ռուսներ էին: Սկսեցին հարցուփորձ անել, թե ո՞վ եմ, որտեղի՞ց: Ես էլ ասացի, որ հայ եմ, եկել եմ այստեղ շինարարություն անելու: Սկսեցին ծաղրել, վիրավորել: Տեսա, որ հնարավոր չէ սրանց ձեռքից ազատվել, ստիպված գումար առաջարկեցի: Զարմանալի էր, բայց վերցրին, իսկ ես փախա»,- պատմում է Արագածոտնի մարզի Թալին քաղաքի բնակիչ Վաղինակ Գրիգորյանը` ավելացնելով, որ գումար առաջարկելուց առաջ հասցրել է մի քանի հարված «ուտել»: Սա նրա հետ պատահած միակ դեպքը չէ. երկրորդ անգամ սափրագլուխները նրան դաժան ծեծի են ենթարկել` հրաժարվելով նույնիսկ գումար վերցնել: Այս անգամ նա կարողացել է փրկվել շնորհիվ մի ոստիկանի, ով այդ պահին անցնելիս է եղել մոտակայքով: «Եթե իմ փրկության համար ես նրան մեծ գումար չառաջարկեի, հավանաբար նա չէր էլ օգնի»,- պատմում է Վաղինակը: Պատահած վերջին դեպքը անհետեւանք չի եղել Վաղինակի համար. նա ուղեղի ցնցում եւ լուրջ մարմնական վնասվածքներ է ստացել: Հիմա Վաղինակը հրաժարվում է Հայաստանից դուրս գնալու ցանկացած առաջարկից. «Երբեք Հայաստանից դուրս չեմ գնա, հատկապես Ռուսաստան: Նախ` նրա համար, որ տարիքս արդեն մեծ է, հետո էլ` ռուսների համար աշխատելու փոխարեն իմ երկրում, իմ ժողովրդի համար կաշխատեմ, թեկուզ ցածր աշխատավարձով»: Դեպք 3. Արիստակես Վարդանյանը ոչ թե գնում է Ռուսաստան աշխատելու, այլ խմբեր է տանում արտագնա աշխատանքի: Երկար տարիներ այս գործում փորձ ունենալով (այս գործով զբաղվում է 1997թ.-ից) երբեւէ խնդիր չի ունեցել օրենքի ներկայացուցիչների հետ: Սակայն սափրագլուխներից խույս տալ չի կարողացել: «Ինձ փրկեց իմ ֆիզիկական պատրաստվածությունը. քանի որ մարզիկ էի ու ֆիզիկապես ուժեղ, կարողացա քիչ վնասվածքներով դուրս գալ կռվից, իսկ տեղի ոստիկանությունը, որ ականատեսն էր այս դեպքի, ուղղակի աչք էր փակում»,-պատմում է Արիստակեսը (դեպքը կատարվել է 2006թ.-ին): Բայց այս դեպքն էլ չխոչընդոտեց Արիստակեսի աշխատանքին: Նա մինչեւ հիմա էլ շարունակում է խմբեր տանել Ռուսաստան, մասնավորապես Մոսկվա` շինարարության վրա աշխատելու: Իսկ սափրագլուխներից չի վախենում, միայն նշում է, որ հարկավոր է հնարավորինս զգույշ լինել քաղաքում շրջելիս, հատկապես երեկոյան ժամը յոթից հետո: Վերջին մի քանի տարիներին ՌԴ-ում հայերի նկատմամբ տեղի ունեցող բռնությունները հիմնականում անարձագանք ու անպատիժ են մնում: Ռուսաստանի հայերի միության փոխնախագահ Վլադիմիր Աղայանն ասում է, որ իրենք պայքարում են հակահայկական արարքների դեմ երկու ուղղությամբ. «Առաջին` ամեն մի սպանության փաստ, որտեղ էլ դեպքը պատահած լինի, դառնում է Ռուսաստանի հայերի միության քննարկման առարկան: Նախ փորձում ենք պարզել, թե ինչ հողի վրա է կատարվել սպանությունը: Իհարկե, ՌԴ-ի իրավապահ մարմինները ձգտում են ամեն ինչ տեղափոխել կենցաղային հողի վրա, բայց այդպես չէ, այո, ազգային հողի վրա էլ է կատարվում. ինչու՞ պիտի զոհ դառնան սեւ կամ թուխ մաշկ ունեցողները: Երկրորդ` եթե պարզվում է, որ ազգային հողի վրա է կատարվել սպանությունը, հարցը աշխատում են լուծել ազգային մասշտաբով` հատուկ աշխատանքներ են տարվում էթնիկական այլ խմբերի ու ռուսական կազմակերպությունների հետ` արմատախիլ անելու այդ երեւույթը»: ՀՀ Արտաքին գործերի նախարարությունը նույնպես փորձում է քայլեր ձեռնարկել այս հարցի լուծման ընթացքն արագացնելու համար: Ինչպես նշեց ՀՀ ԱԳՆ մամուլի եւ տեղեկատվության վարչության պետի պաշտոնակատար Վլադիմիր Կարապետյանը. «Մեր գերատեսչությունը կոչ է արել անհապաղ քայլեր ձեռնարկել այդ սպանությունների բացահայտման եւ անաչառ դատավարությունների անցկացման ուղղությամբ, միաժամանակ ընդգծվել է այդ հանցագործությունները կանխելու ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկելու անհրաժեշտությունը»: ՌԴ-ում ՀՀ դեսպանության աշխատակիցները մշտական կապի մեջ են ՌԴ իրավապահ մարմինների համապատասխան պաշտոնյաների հետ եւ հորդորում են անհրաժեշտ քայլեր ձեռնարկել իրական մեղավորներին բացահայտելու ու պատժելու համար: Իսկ այն հարցին, թե ինչ հետեւանք կարող է ունենալ քսենոֆոբիայի այս դրսեւորումը ռուս-հայկական փոխհարաբերությունների համար, Վլադիմիր Կարապետյանը պատասխանեց. «Ազգային անհանդուրժողականության այլանդակ դրսեւորումները բացառելը ՀՀ-ի եւ ՌԴ-ի համար համարվել է երկուստեք պատասխանատվության խնդիր, քանզի դրանք հղի են բացասական հետեւանքներով եւ նախորդ սերունդների կուտակած հոգեւոր ներուժի կորստով»: Արտագնա աշխատանքի մեկնողներին նեղացնում են ոչ միայն ռուսները... Արագածոտնի մարզի Թալին քաղաքի բնակիչ Գառնիկ Գրիգորյանը գրեթե ամեն տարի գնում է Մոսկվա` աշխատելու: Հիմնականում զբաղվում է շինարարությամբ, իսկ ընտանիք վերադառնում է միայն Ամանորին` մի քանի շաբաթով: Իր աշխատանքից չի դժգոհում. «Եթե նույն գործն անեմ Հայաստանում , 700 ԱՄՆ դոլարի փոխարեն կվաստակեմ 300 ԱՄՆ դոլար, իսկ առանց միջնորդի` նույնիսկ 1000»: Ամեն անգամ Ռուսաստան գնալիս ստիպված է լինում դիմել որեւէ մեկի միջնորդությանը. «Ավելի հեշտ է լինում գնալ, եթե այնտեղ ծանոթ-բարեկամ ունես, բայց ես որ միջնորդի օգնությամբ եմ գնում ( միջնորդն այն մարդն է, ով խմբեր է տանում աշխատելու ), որոշակի ժամկետով պայմանագիր եմ կնքում նրա հետ ու նոր միայն թռիչքի տոմսը գնում: Պայմանագրի մեջ մտնում է նաեւ գումարի մի մասը միջնորդին տալը: Օրինակ` ես 1000 դոլար եմ աշխատում, որից 300-ը տալիս եմ նրան, իսկ նա իր հերթին պարտավորվում է հոգալ օրենքի հետ կապված խնդիրները»,-ասում է Գառնիկը: Մոսկվայում Գառնիկն ու ընկերները բնակվում են հանրակացարանում, իսկ սննդի հարցը հոգում են ինքնուրույն: «Սովորաբար, ընդհանուր գումար ենք հավաքում, ճաշի պարագաներ առնում ու տալիս խոհարարին, որ պատրաստի: Խոհարարը ուզբեկ աղջիկ էր, որին ամսական վճար էինք տալիս»,-պատմում է նա: Գառնիկը ռուսների վերաբերմունքից չի դժգոհում, բայց հայերի հարցում համակարծիք չէ. «Ռուսները մեզ հարգում են թեկուզ հենց նրա համար, որ այն, ինչ մենք ենք անում, իրենք հաստատ չեն անի նույն գնով, որակով, սրանից բացի, չեն էլ կարող այդպիսի ծանր մասնագիտական աշխատանք կատարել: Իսկ հայերը, փոխանակ ավելի լավ վերաբերվելու, նույնիսկ խաբում են ու աշխատանքը վերջացնելուց հետո երբեմն գումարը չեն տալիս` պատճառաբանելով, որ վատ աշխատանք է կամ էլ այն չէ, ինչ որ իրենց էր պետք»: Այսպես են վարվել նաեւ Թալինի մեկ այլ բնակչի` Վաղինակ Գրիգորյանի հետ, ով աշխատում էր Անապայում: «Հայերը ռեկետ են անում` տված փողը ծեծի միջոցով վերցնում են ձեռքիցդ: Իհարկե, հիմնականում փող տվող մարդը չի ծեծում, այլ խրատ է տալիս ուրիշին, հետո հետ վերցրած փողը կիսում են իրար մեջ, իսկ դու անզոր ես որեւէ բան անել»,- պատմում է Վաղինակը: Նա նույնիսկ մեկ այլ դեպք հիշեց, որի արդյունքում աշխատողին ոչ միայն գումարը չէին տվել, այլ սպառնացել էին, որ կսպանեն: «Մի անգամ ռուս աղջկա էին սպանել, գցել կանալիզացիան` մեղավորությունը բարդելով հայերի վրա: Կազակների երկու տարբեր խմբեր կային` Կուբայի կազակներ ու Ռոստովի կազակներ: Ավելի ահավոր էին վերջինները. եթե առաջիններին կարող էիր փող տալով մի կերպ զսպել, սրանք հակառակը, իրենց պապերի մեդալները կրծքներից կախած, առանց թույլտվություն հարցնելու` մտնում էին տներն ու հարձակվում վրադ»,-պատմում է Վաղինակը: Վաղինակի ընտանիքին այդպես բռնի ուժով դուրս են արել տնից, ու նրանք ծանոթների միջոցով մի կերպ կարողացել են վերադառնալ Հայաստան: «Ես այդ ժամանակ գրանցված էի մի ծեր պապիկի տան վրա, որը վերանորոգում էի: Պատկերացրեք իմ վիճակը, երբ տուն եկա ու ընտանիքիս չգտա, հետո պարզվեց, որ արդեն Հայաստանի ճանապարհին են, իսկ ես գործս չէի կարող կիսատ թողնել»,- ասում է նա: Սեւակ Բեգլարյանը երկար տարիներ Ռուսաստանում բրիգադիր է աշխատում, բայց նախընտրում է համագործակցել ոչ թե հայերի, այլ ռուսների հետ: Պատճառը, ինչպես ինքը նշեց, օրենքի հետ կապված խնդիրներն են. «Քանի որ այս տարվանից Ռուսաստանում նոր օրենք է ընդունվել գրանցման հետ կապված, աշխատում եմ խուսափել ավելորդ խնդիրներից: Ընդհանրապես, եթե օրենքի ներկայացուցիչների ու գրանցման հետ կապված խնդիրները չլինեին, ավելի հեշտ կլիներ աշխատել հայերի հետ, քանի որ ռուսները հայերի նման որակյալ գործ չեն կարողանում անել»: Իսկ Արիստակես Վարդանյանը չի վախենում օրենքի ներկայացուցիչների հետ խնդիրներ ունենալ: Աշխատելու է տանում միայն ծանոթ մարդկանց, ում հետ մի քանի անգամ արդեն համագործակցել է: Նշենք, որ եթե աշխատելու ընթացքում որեւէ դժբախտ դեպք է պատահում, բոլոր ծախսերը հոգում է տվյալ խմբի պատասխանատուն` բրիգադիրը, կամ այն անձը, ով տուժածին բերել է աշխատելու: Օրինակ` նման դեպք է պատահել Արմավիրի մարզի 23-ամյա բնակիչ Պողոս Պողոսյանի հետ, ով աշխատում էր Ռոստովում: Շինարարություն անելու ժամանակ քարն ընկել է նրա աջ ոտքին, եւ կոտրվել է ոտնաթաթը: Բժիշկների հետ կապված բոլոր հարցերը հոգացել է բրիգադիրը, ապա վճարել Պողոսին իր աշխատածին համարժեք գումար եւ ուղարկել Հայաստան: 2007թ.-ի հունվարի 15-ից Ռուսաստանի Դաշնության կառավարության ընդունած «Միգրանտների հաշվառման եւ օտարերկրացիների աշխատանքի մասին» նոր օրենքը Ռուսաստանում աշխատող մեր հայրենակիցների համար զգալի դժվարություններ առաջացրեց: Նախքան դժվարությունների մասին խոսելը նշենք, որ եթե նախկինում միգրանտը պարտավոր էր հաշվառվել ու թույլտվություն ստանալ որոշակի բնակտարածքում մնալու համար ( 1 շնչի հաշվով 12մ 2 -ուց պակաս չպետք է լինի, այսինքն` մեկսենյականոց բնակարանում յոթ հոգի չեն կարող ապրել, քանի որ մեխանիկորեն նրանք դառնում են անօրինական միգրանտներ ) , հիմա այս պայմանը հանվել է: Ինչպես նշում է ՀՀ կառավարությանն առընթեր Միգրացիայի գործակալության միգրացիոն ծրագրերի բաժնի պետ Իրինա Դավթյանը. «Միգրանտն ունի ցանկացած տեղում հաստատվելու իրավունք, միայն մեկ բան է պահանջվում` հաշվառման դեպքում տեղեկացնել համապատասխան մարմիններին այս մասին»: Հաշվառման նոր կարգով ՌԴ մեկնողը դիմում է համապատասխան մարմիններին ու ստանում թույլտվություն. այս դեպքում կարող է նույնիսկ աշխատանք չունենալ: Ըստ Իրինա Դավթյանի` «Եթե օրենքով պահանջվող փաստաթղթերը ներկայացվեն, գործատուն իրավունք չունի մերժել»: Թվում է` այս ամենից հետո ոչ մի դժվարություն չի կարող լինել ՌԴ-ում աշխատող մարդկանց համար, սակայն այդպես չէ: Օրենքն ուժ ունի միայն նրանց համար, ովքեր նոր են մուտք գործում ՌԴ. «Ստացվում է, որ հին աշխատողներն անօրինական են աշխատում, այսինքն` մեխանիկորեն դուրս են մնում օրենքի ազդեցությունից, այս դեպքում նրանք ստիպված պետք է լինեն գնալ հարակից որեւէ պետություն, հետո նոր գան ՌԴ, որ ստանան վերը նշված իրավունքը»,-պարզաբանեց Իրինա Դավթյանը: Հոդվածը՝Քրիստինե Վարդանյանի http://www.hetq.am/arm/society/270/
Առաջին Հանրապետության անկմանը նախորդած՝ Կարս բերդաքաղաքի կորստի և Հայաստանի շրջանների զավթման պատճառների ուսումնասիրությանն է նվիրված Գևորգ Յազճյանի հոդվածը։ Մեր պատմության այս ողբերգական պահը կարոտ է մեզանում քննարկված և դասեր քաղված լինելու։ Առաջարկում եմ ընթերցել և սկսել քննարկում։ http://www.ararat-center.org/upload/files/Razm_&_Anvtang_16.pdf
